De Onderstroom!
De stemmen zijn geteld; de verkiezingen liggen alweer achter ons. Als burgers van Nederland hebben we een kleine invloed op de verdeling van de zetels in het kabinet. We kleuren een vakje rood en daarna is het afwachten hoe de stemmen verdeeld zijn en of ‘jouw’ partij veel invloed kan gaan uitoefenen op de besluitvorming. Dat is hoe de meesten van ons op landelijk niveau de democratie (be)leven. Veel van ons gaan na het stemmen en de verkiezingsuitslagen weer over tot de orde van de dag. Den Haag staat ver van ons af en we trekken regelmatig onze wenkbrauwen op…
Ik liet mijn gedachten gaan over de democratie die we nu hebben. Het populisme, het korte termijn denken, polarisatie. Ik realiseerde me dat deze democratie ooit bevochten is; tijdens de Franse Revolutie werd de koning van de troon gestoten en onthoofd. De democratie die daarop volgde is echter geen eindstadium. Volgens de Griekse historicus Polybius zijn er drie staatsvormen die elkaar opvolgen in een cyclisch proces: de verantwoordelijkheid van het staatsbestuur kan worden toevertrouwd aan één, aan enkelen of aan allen. Met elk zowel een positieve als een negatieve vorm.
Ilja Pfeijffer schreef een roman, ‘Alkibiades’, over het verval van de democratie in het oude Athene. In deze roman onderzoekt hij ook de drie mogelijke staatsvormen:
Om te beginnen bestaat er de Monarchie of de republiek, met een koning of een president die de macht heeft. Zolang de machthebber het streven heeft het algemeen belang te dienen heeft deze staatsvorm een positieve uitwerking. De negatieve vorm manifesteert zich als eigenbelang het staatsbelang verdringt en de machthebber eerder geneigd is om rechten op te eisen dan om plichten te vervullen. De monarchie wordt dan een Tirannie.
Vervolgens wordt de macht verkregen door een groep met privileges en dat is de volgende staatsvorm in de cyclus: de Aristocratie. Zolang deze groep bestaat uit de vaardigste en deskundigste bestuurders en deze elite het algemeen belang in de gaten houdt, heeft dit weer een positieve uitwerking. Maar, zodra deze groep machthebbers meer oog begint te krijgen voor zijn eigen privileges dan voor de publieke zaak, ontaardt deze aristocratie in een oligarchie.
Vervolgens wordt er een Democratie gevormd: zelfbestuur van alle burgers. Dit betekent echte volksvertegenwoordiging, meer inspraak voor alle burgers. Dit kan een tijd lang goed functioneren, maar ook de democratie ontwikkelt zich naar een negatieve vorm als de gerichtheid van de bevolking verschuift van het dienen van het algemeen belang, naar het opeisen van individuele rechten. Politici zullen zich gaan opstellen als vertegenwoordigers van deelbelangen en omdat ze hun eigenbelang boven het staatsbelang stellen, laten ze zich eerder leiden door de publieke opinie dan door visie. Deze negatieve verschijningsvorm van de democratie kunnen we Ochlocratie noemen, de dictatuur van de massa.
Pfeijffer ziet parallellen tussen de teloorgang van de democratie in het oude Athene en hedendaagse populistische bewegingen. We zijn in de negatieve verschijningsvorm van de democratie terechtgekomen. Wantrouwen jegens instituties en politiek, schandalen die dit wantrouwen dagelijks nog meer voeden, inefficiëntie van het openbare bestuur en onvermogen om met toekomstvisies en langetermijnstrategieën de waan van de dag te overstijgen. Dit zijn symptomen van een crisis, die de overgang naar de volgende staatsvorm aankondigt en noodzakelijk maakt. Volgens Pfeijffer zal de democratie, nadat zij ontaard is in een ochlocratie, omvergeworpen worden door het volk zelf. Er ontstaat weer een roep om de sterke man en deze roep zal steeds luider gaan klinken. Zodat de cyclus van staatsvormen weer opnieuw begint.
Ik heb het boek ‘ Alkibiades’ van Ilja Pfeijffer gelezen en ik kan goed volgen hoe hij de cyclus van staatsvormen beschrijft. Ik zie ook dat onze democratie kwetsbaar is op dit moment. Toch ben ik in vergelijking met Pfeijffer wat optimistischer.
Ik geloof dat we door de tijden heen als samenleving en als individuen groeien in bewustzijn.
Dit is niet zozeer zichtbaar door naar het journaal te kijken of de krant te lezen, maar komt tot uiting in de onderstroom. Buiten de schijnwerpers, kleinschalig, lokaal en met grote betrokkenheid. Er ontstaan gemeenschappen in deze onderstroom, die vanuit gelijkwaardigheid met elkaar nieuwe vormen scheppen. De democratie wordt juist in deze gemeenschappen steeds vaker verfijnd: de sociocratie wordt herontdekt en toegepast. Dit toenemende bewustzijn voltrekt zich niet lineair; vaak is het twee stappen vooruit en weer een stap terug. Zoeken naar wat werkt.
Ik droom dat op een dag de onderstroom zo groot en verbonden is, dat het boven het oppervlak uitstijgt en onderdeel wordt van ieders dagelijks leven. Als we samen dromen en ons aansluiten bij initiatieven in die onderstroom, creëren we een nieuwe werkelijkheid die de cyclus, zoals door Pfeijfer beschreven, doorbreekt.
Wie doet er mee?
